Cách đây mấy năm, trong khóa đào tạo giáo viên Montessori 3-6, học viên chúng mình có một bài thi nhỏ, Thiết kế một bài Show and tell về văn hóa hoặc nghệ thuật. Mình nhớ, hồi đó đứa cháu ở cùng nhà với mình đi chơi ở Ninh Bình và mang về tặng Suri một chiếc nón lá. Thế mà mình chọn chiếc nón cho chủ đề Show and tell hôm đó. Mình nhớ, khi giới thiệu về xuất xứ của chiếc nón mình đã nói thế này: “Chiếc nón này đến từ Ninh Bình, một nơi cách Hà Nội của chúng ta khoảng 100km”. Và cô Mitch đã góp ý với mình rằng “Trẻ 3-6 tuổi sẽ không thể hiểu cách xa Hà Nội 100km nghĩa là thế nào, hãy từ bỏ những con số cụ thể”. Mình đã wao lên trong tâm trí, đó chính là giáo dục, là sự tinh tế, là sự thấu hiểu và thực sự tôn trọng sâu sắc một đứa trẻ. Và tất nhiên đến bây giờ mình không thể đếm được số lần wao lên như vậy.Ngày nay, vì những lí do chủ quan và khách quan khác nhau, nền văn hóa của chúng ta có xu hướng coi trẻ con là những người lớn thu nhỏ và hối thúc trẻ đi qua tuổi thơ mình một cách nhanh chóng. Chúng ta “dễ dãi” để một đứa trẻ ngồi cạnh ông bà bố mẹ để xem thời sự với những trận chiến xung đột đẫm máu, những chết chóc hay dịch bệnh mà tầm chính phủ cũng chưa thể giải quyết được … mà quên mất rằng với sự hiểu biết và trí tuệ non nớt, điều gì đang được hấp thụ vào bên trong trí óc và tâm hồn đứa trẻ? Chúng đang cảm thấy thế nào? Suy nghĩ gì đang xuất hiện trong trí óc trẻ? Trẻ tò mò hào hứng khám phá thế giới của người lớn? Hay sợ hãi khi bước ra thế giới…?Mình nhớ chương trình thời sự thường kết thúc với 5 phút điểm tin giao thông, mình nghĩ mãi không thể hiểu vì sao nhà đài lại thấy sự cần thiết đưa những hình ảnh đáng sợ về những vụ tai nạn thương tâm đầy ám ảnh vào một khung giờ hầu hết các gia đình Việt đang quây quần bên mâm cơm? Mình chưa bao giờ nghĩ tác dụng cảnh báo của nó lại lớn hơn những ám ảnh, sự thỏa mãn hiếu kỳ cho cả người lớn chứ chưa nói đến bao nhiêu trẻ nhỏ trong những gia đình đó cùng háo hức đón xem và lắng nghe những bình luận, những phán xét tô đậm thêm sự kiện từ người lớn, để rồi những hình ảnh, thông tin đó sẽ được in dấu trong não bộ của trẻ, rất có thể là mãi mãi.
Chúng ta cũng chẳng thấy hiếm hoi gì cảnh vài đứa cháu ngồi xem phim bộ giờ vàng cùng ông bà, hay thậm chí là ba mẹ chúng với những rối ren, cãi vã, những câu đối thoại đậm chất “xã hội”. Những lọc lừa, mưu toan, cả những hình ảnh phản cảm, những câu chuyện làm quá, bi kịch hóa nhiều khi chẳng phản ánh một tí ti sự thật nào của cuộc sống?
Có vô vàn những hoạt động trong lối sống hàng ngày của xã hội hiện đại thể hiện cách chúng ta đang hợp lực thúc em sự trưởng thành trong tâm trí của những em bé. Cùng một câu nói được copy lại từ mạng xã hội, một em bé 4 tuổi nói ra được mọi người cười vui hưởng ứng thật “đáng yêu” – một em bé cấp 1 được gọi là “già dặn”, nói năng như ông bà già – và “mất nết” khi thốt ra bởi một bạn tuổi teen. Trong câu chuyện này, ai là kẻ đáng buồn cười nhất đây :)))“Rất nhiều vấn đề nảy sinh khi chúng ta không nhận ra được sự khác biệt của một đứa trẻ 3 tuổi so với một đứa trẻ 9 tuổi, một trẻ tuổi teen hay một người trưởng thành’ – Trích You’re your child’s first teacher. Trẻ ở từng độ tuổi sẽ có những “hấp thu” và “tiêu hóa” thông tin đó một cách rất khác nhau. Với trẻ nhỏ chưa có đủ năng lực ngôn ngữ để diễn đạt suy nghĩ của mình, có khi chúng ta sẽ chẳng bao giờ có cơ hội được biết những tác động của sự thúc ép “vô tình” mà người lớn đã đưa cho trẻ dù “may mắn” một lúc nào đó bỗng dưng chúng ta trở nên quan tâm đến điều này.Ngoài tâm trí, chúng ta còn thúc ép trẻ trẻ phát triển cả về thể chất. Chúng ta tập ngồi, tập lẫy, tập đi… và thậm chí là cả tập gym cho trẻ :))). Trong lớp đào tạo giáo viên Montessori 0-3 tuổi, có một bài tập mình rất ấn tượng. Giảng viên chiếu một đoạn video một em bé đang trong giai đoạn học lẫy từ tư thế nằm ngửa. Các học viên được yêu cầu tìm một vị trí thích hợp trên sàn nhà để mắt có thể luôn dõi theo không gián đoạn mọi chuyển động của em bé trên màn hình và bắt chước tất cả những chuyển động của em bé đó. Và kết quả là, tất cả các học viên đều mệt phờ chỉ sau 3 phút. Bởi vì sao, trong 3 phút ngắn ngủi đó, em bé đã thực hiện vô cùng nhiều những chuyển động trên hầu hết các bộ phận và tác động đến rất nhiều các cơ, khớp, xương … Và em bé làm việc một cách tích cực, say sưa không ngừng nghỉ. Tất cả những chuyển động đó đều được dẫn dắt bởi sự thôi thúc bên trong em, bởi những chỉ dẫn không thể chính xác hơn của tạo hóa để sẵn sàng một cách tuyệt đối trước khi em có thể tự chuyển mình vào một tư thế mà em có thể nhìn ngắm thế giới với một góc nhìn hoàn toàn khác – góc nhìn được tạo dựng bởi chính em với toàn bộ sự thỏa mãn. Ở đâu đó, mình còn thấy người ta còn dạy trẻ em cách thở nữa, lạ kỳ thay.Rồi chúng ta kỳ vọng trẻ lý luận như một người lớn ngay khi trẻ mới biết nói và giải thích cho trẻ mọi điều. Cái náy mình cũng mắc khá nhiều sai lầm khi S còn nhỏ. Chúng ta giảng giải cho trẻ một bài thuyết trình dài về hành vi sai trái của mình và hậu quả của nó. Chúng ta lo lắng rao giảng đạo đức với một đứa trẻ 5 tuổi cứ như thể sự vô tư trong lời nói của trẻ có thể chuyển thành hành vi của trẻ trong tương lai mà quên mất rằng trải nghiệm và tư duy của trẻ còn rất sơ khai. “Trẻ nhỏ chưa thể suy nghĩ một cách có lí trí và lý lẽ có rất ít tác động đến việc thay đổi hành vi của chúng.”Chúng ta để trẻ được tự do tiếp cận với những văn hóa hỗn tạp mà đến người lớn còn cảm thấy “chông chênh”. Những bản nhạc với cung bậc lên xuống gấp gáp, nhanh chậm, giai điệu trắc trở phản ánh nhịp sống hiện đại có thể là trend của nam nữ thanh niên nhưng là kẻ thù cho sự phát triển sức sống của trẻ nhỏ. Những giọng nói AI không thân thiện, những video ngắn, tiktok đầy màu sắc, hiệu ứng âm thanh bát nháo với vô vàn hiệu ứng chuyển đổi hình ảnh – không mang chút giá trị nuôi dưỡng nào cho tâm hồn, trí tuệ và thể chất trở thành những người bạn đồng hành nhiều giờ mỗi ngày với trẻ để đánh đổi thời giờ tự do của ba mẹ và coi đó là lựa chọn duy nhất, lựa chọn hiển nhiên vì “trẻ đang sống trong thời đại mà trẻ đang sống”…Rồi sau đó họ cũng vô tư kêu than, con tôi học hành không tập trung, bọn nó giờ chỉ thích ở nhà ti vi điện thoại thôi chứ chẳng muốn đi đâu …Sau lần góp ý của huấn luyện viên, trong một lần giới thiệu về chiếc nón Việt cho các bạn nhỏ ở Philippine, mình đã đổi thành thế này: “Lần đó cô Giang đã ngủ dậy từ rất sớm, cô đi xe máy về một ngôi làng nhỏ – nơi sản xuất ra chiếc nón này. Xem nào, cô đã bắt đầu đi từ lúc các con đến lớp và lúc các con bắt đầu ăn nhẹ chính là lúc cô đến nơi….”
Giờ thì chúng ta thử nghĩ xem, nếu một em bé 3 tuổi hỏi bạn: “Mẹ ơi, vì sao trời lại mưa?”, ta sẽ trả lời con thế nào?